فروغ و ما

در حالی که سرش را روی دستش گذاشته و به دسته صندلی اش تکیه داده نگاه عمیق و غمگینش را به تو خیره کرده است. سرزنش و قدرت عجیبی در این نگاه نهفته است. می خواهی از دستش فرار کنی اما دلت نمی آید. این نقاشی را به دو مناسبت برای اولین بار اینجا می گذارم. یک اینکه چهل و یک سال پیش در 24 بهمن فروغ فرخزاد در اثر یک حادثه رانندگی در گذشت و بد نیست یادی از او بکنیم که تاثیر شگفتی بر همه آدمهای نسل بعد خود گذاشت که هنوز ادامه دارد. دو اینکه پس از سالها دوری و جستجو برای یافتن دوستم علی درویشی نقاش این تابلو بالاخره دیروزاو را یافتم و یادی از گذشته ها کردیم.
سالهای اول دانشکده که هیجان هر گونه تغییر را در سرت داری و می خواهی هر طور شده جهان را با هنرت دگرگون کنی روی پژوهش های کلاسی مان حسابی کار می کردیم. اولین پژوهشی که من با عشق و علاقه در کلاس ادبیات نمایشی گرفتم نگاهی به فروغ فرخزاد بود. اینقدر روی این پژوهش کار کردم که خودش کتابی شد و من که با سیستم دانشکده آشنا نبودم به گمان اینکه تحقیقم را از استاد مربوطه خواهم گرفت بدون هیچ کپی کار خود را ارائه دادم که بعدها هیچ وقت دستم را نگرفت. بعدها استادان کارهای تحقیقی را در کتابخانه دانشکده می گذاشتند تا برداریم. آنجا هم هر چه گشتم نبود. البته دلیلش روشن بود. چون وقتی به کلاسهای بالاتر می رسیدیم و آن شور و هیجان اولیه برای کار پژوهشی را نداشتیم خوراکمان شده بود کتابخانه و کارهای تحقیقی دیگران. صفحه اول و آخر را که اسم نویسنده بود می کندیم و اسم خودمان را اضافه می کردیم به عنوان کار تحقیقی ارائه می دادیم. احتمالا پژوهش نامه فروغ من هم به همین گرفتاری دچار شده بود که هیچ وقت پیدایش نکردم.
فروغ را دوست داشتم چون خیلی به روحیات من نزدیک بود. تلخی نگاهش به شدت بر من تاثیر گذار بود. در کارهای آخری اش لحنش چنان ساده بود که فریبت می داد تو هم چون او بگویی اما هیچ گاه نمی توانستی به آن ساده گی سخن بگویی. کلمه که تمام می شد هنوز در شوک آن بودی که کلمات بعدی شوک دیگری بر تو وارد می کرد.

در غارهای تنهایی
بیهودگی به دنیا آمد
خون بوی بنگ و افیون می داد
زنهای باردار
نوزادهای بی سر زاییدند
و گاهواره ها از شرم
به گورها پناه آوردند
چه روزگار تلخ و سیاهی
نان نیروی شگفت رسالت را
مغلوب کرده بود
پبغمبران گرسنه و مفلوک
از وعده گاههای الهی گریختند
و بره های گمشده
دیگر صدای هی هی چوپانی را
در بهت دشتها نشنیدند
در دیدگان اینه ها گویی
حرکات و رنگها و تصاویر
وارونه منعکس می گشت
و بر فراز سر دلقکان پست
و چهره وقیح فواحش
یک هاله مقدس نورانی
مانند چتر مشتعلی می سوخت
مرداب های الکل
با آن بخار های گس مسموم
انبوه بی تحرک روشن فکران را
به ژرفنای خویش کشیدند
و موشهای موذی
اوراق زرنگار کتب را
در گنجه های کهنه جویدند
(بخشهایی از شعر آیه های زمینی از کتاب تولدی دیگر)

این سیاهی را خود من هم داشتم و هنوز هم دارم. برای همین شعر او را من و چند تا تلخ بین دیگر دانشکده می خوردیم. با آن زندگی می کردیم. هنوز هم. دیگر اینکه ساده بود. خودش را می گویم. به شدت ساده بود در رفتار و پیچیده بود در اشعارش. شاید بتوان گفت 50 سالی هم از زمان خودش جلوتر بود. شجاعتی که او در آن زمان برای شکستن دیوارهای اخلاقی آن دوره از خود نشان داد ستایش بر انگیز است. دوستی و تاثیر گذاری اش از ابراهیم گلستان را هم از بس گفته اند که من چیزی اضافه ندارم که بگویم.
یک اتاقک کوچک در محله نظام آباد تهران جایی بود که من دوست نقاشم علی درویشی را می دیدم. همیشه باید دور و بر خانه اش دنبال یک سنگریزه می گشتم تا با زدن به شیشه اتاقش او را به خیابان بکشانم تا در را باز کند. علی هم از آن آدمهای به شدت پر حرارت و خلاقی بود که نقاشی هایش را به خصوص آبرنگهایش را خیلی دوست داشتم. از ان هنرمندانی که جنون داشت. یک دفعه جنونش بیرون می ریخت و یک تابلو را می کشید. بیشتر از این نمی گویم چون بسیاری از چیزها را باید به زمانش گفت. قصد رفتن کرده بود و نمایشگاهی از نقاشی هایش در گالری سبز گذاشته بود. یک نقاشی از فروغ که از روی یک عکس منحصر به فرد که از احمد رضا احمدی گرفته بود در نمایشگاه خود گذاشته بود. اینقدر از این نقاشی خوشم آمد که گفتم علی این را نفروش و بده به من. گفت فروخته ام به نادر ابراهیمی. وقتی قیافه درهم و کج و کوله مرا دید گفت عین همین را برایت می کشم به شرطی. گفتم چی؟ گفت " فیلم کوتاهی در باره عشق " را برایم پیدا کنی. این شرط برای من که یک فیلم باز حرفه ای بودم عالی بود. " فیلم کوتاهی در باره عشق " ( A short film about love ) یکی از فیلمهای مجموعه دهگانه کریستف کیسلوفسکی فیلمساز محبوب من و علی بود. فیلم را چند روزه تهیه کردم و علی هم روی قولش نزد. گرچه من گمان می بردم شوخی کرده، چون تابلوی قبلی را به قیمت گزافی فروخته بود اما او همین تابلویی را که اینجا می بینید برایم کشید. و جالب اینکه از کار قبلی اش هم بهتر شد. تابلو را با کلی احتیاط اینجا اورده ام و همیشه در خلوت و تنهایی خودم به نگاه فروغ خیره می شوم و چه قصه ها که در ذهنم عبور نمی کنند. علی آن روزها به یک شیوه نقاشی رسیده بود که آدمها و موضوعاتش چنان با قلمش کشیده می شدند که گویی باد آنها را از تابلو محو می کند. خود همین سبک مرا یاد فروغ می انداخت. "باد ما را با خود خواهد برد".
به هر رو دیروز که سالمرگ فروغ بود من علی را دوباره پیدا کردم. او که به آلمان رفت یک نمایشگاه گذاشت و دیگر خبری نداشتم تا فهمیدم فیلم انیمیشن ساخته که بسیار هم موفق بوده. خوشحال شدم که کاری اساسی کرده و مثل من به بطالت نگذرانده است.
اما شوک دیگری که بر من وارد شد دیدن فیلمی بود از مراسم خاکسپاری فروغ. 41 سال پیش در چنین روزی را خود ببینید. در این فیلم افراد شناخته شده زیر را خواهیم دید: احمد شاملو، سياوش کسرائی، پوران فرخزاد، مهرداد صمدی، هوشنگ ابتهاج، سياوش کسرائی، آربی اوانسيان، فرخ غفاری، مهدی اخوان ثالث، نصرت رحمانی، سیروس طاهباز، صفدر تقی زاده، محمود آزاد تهرانی، بهرام بیضایی، رضا براهنی، غزاله علیزاده، انجوی شیرازی و مادر فروغ.
از همه جالب تر برای من بهرام بیضایی بود که یک گوشه ای تک و تنها ایستاده و در تنهایی اش غوطه می خورد.
این فیلم همچنین در سایت Iranold وجود دارد و توضیحات عکسها و افراد را هم می توانید در سایت اسماعیل نوری علا ببینید.

.